
Hüseyin Turhalli:Dîrok, dewlet û kurd / Kurdistana Rojava ya Serbixwe-Huseyn
Turhallý-09.10.2012
Kurd ji
dewleta Mervanî û mîrîtîyên Eyyubî (sedsalên 11 û 13) vir ve nebûne xwedîyê dezgeheke siyasî
ya wek dewlet. Li gel vê yekê mîrîtîyên kurd ji nakokîyên di nevbeyna sultanîya memluk, pers û
osmanîyan de feyde dîtine û heta sedsala 19ê bi awayekî otonom jiyane.
Ev qelsîya têgîna dewletbûnê ya kurdan bi gelek sedeman ve
têkîldar e. Îsmaîl Beþîkçî dibêje ev qelsî bi abora ajelvanîya çêreyî ve girêdayî ye, M. Emîn Zekî,
E. Xemgin û hin kurdologên ewropî jî sedema vê yekê bi nakokî û bihevnekirina kurdan ve
têkildar dibînin.
Kurdan ji nakokîyên navbera bîzans, erebên
misilman, tirk û farisan feyde girtin û hewldan ku rewþa xwe ya otonom biparêzin. Li gor qinyata
min ev yeka, rewþa bi hêza leþkerî û sîyasî ve girêdayî îfade dike.
Li paþ serdema ku selçûkîyan mervanî têkbirin (1085) û vir ve kurdan
demeke dirêj hewl dan ku hebûna mîrîtîyên xwe yên otonom carna bi piþtgirîya ebbasîyan û
carna jî bi piþtgirîya selçûkîyan bidomînin. Serkeftinên osmanîyan yên li dijî bîzansê kurdên
misilman yên þafî nêzî osmanîyan kir. Dema Yavuz Selim derket sefera Îranê, statûya otonom a
kurdan pejirand (1514). Ev bûyer di navbera kurdên sunî yên nêzîkî osmanîyan û kurdên elewî
yên nêzîkî sefewîyan de bû sedema þer, nakokî û dubendîyên mezin, þer û nakokî bi tevlîbûna
hêzên osmanî û îranî, nêzîkî 200 salan berdewam kir. Peymana Qesr-î Þîrîn ku Kurdistan di
navbera Îran û Împaratorîya Osmanî de parve dikir, bi armanca dawîlianîna þer û nakokîyan
bû.
Di pêvajoya reform û ronesansê de dema ku Ewropa di warê
îcad, keþf, teknîk û zanîstîyê de bi pêþ ve diket Dewleta Osmanî jî ku abora wê li ser talankirin
û rapêçê bû, li dijraberî pêþveçûna Ewropayê ket pêvajoya paþveketinê. Xezîneya dewletê vala
bû û êdî dewletê nikaribû leþker peyda bikira.
Dewleta Osmanî ku li
dijraberî Ewropaya ku ketibû pêvajoya xwenûkirin û kapîtalîstbûnê, paþ ve diket (Peymana
Karlofçayê 1699, niqteya werçerxê ye) bi berxwedanên gelên Balkanê ve rûbirû ma û berê xwe
da Rojhilatê. Dewleta Osmanî pêvajoya merkezîkirina rêveberîyê û ji nû ve organîzekirina
«Ocaxên Yeniçeri » da destpêkirin. Di encama vê bûyerê de bac hatin zêdekirin û dewlet hewl da
ku ji vê herêmê leþker peyda bike.
Kurdan ev rewþ nepejirand û
îtîraz kir. Sedema serhildanên kurdan ên sedsala 19ê jî, îtîrazkirinên li dijî vê rewþê ye.
Di serhildanên sedsala 19ê de ku bi pêþengîya mîrên feodal û serhildanên
sedsala 20ê ku di pêþengîya rêberên manewî de rûdabûn, kurd ji bo dawî li serdestîya Dewleta
Osmanî binîn û dewleteka serbixwe ava bikin nebûne xwediyê helwest û ravêjeke sîyasî ya
vekirî. Ev nexweþîya nezelalbûna daxwaz û armancan sîrayetî siyaseta kurdan a îroyîn jî
kirîye.
Ev nezelalîya daxwaz û armancan serhildanên kurdan ên di
raborîyê de wek eþqîya dabû binavkirin, îro jî wek terorîst dide binavkirin.
Kurd di warê dîplomasîyê de bi vegotinên nûdem xwe îfade nekirin. Îxanet
jî li vê kêmasîyê zêde bû û di encamê de serhildanên kurdan bi xwînrijî û hovane têk çûn.
Kurdistan bû kolonîyeke navneteweyî, hat parçekirin û hat parvekirin.
Kurdistana Rojava
Kurdistana Rojava di
serdema pêþî de ji mutîyan, di serdema navîn de ji eyyubî û mervanîyan vir ve welatê kurdan e.
Di serdema Selahedînê Eyyûbî (1138-1193) de gelheyeke gelek zêde ya kurdan li Þamê bi cih
bûn. Îro tê texmînkirin ku di serî de li taxên Rukneddîn û Zorava li Þamê 600 hezar kurd dijîn.
Bajarê ku Selahadîn Eyyubî lê ji dayik bûye û can daye mervanîyan bajarekî kurd e. % 20-25ê
niþtecîyên bajarê Helebê kurd in.
Nexþeya siyasî ya Rojhilatê Navîn
bi peymana Sykes-Picot ku Ingiltere û Fransayê di 16 tirmeh 1916ê de bi nepenî îmze kiribûn,
þekil girtîye. (1) Bi vê peymanê Kurdistana Bakur û Rojava ji fransîyan re, Kurdistana Baþûr û
Rojhilat jî ji îngîlizan re maye.
Di 7 gulan 1919ê de dewletên îtîlafê
civîyan û biryara bikaranîna encamên agirbesta Mondrosê dan. Li ser vê yekê yewnanîyan
peravên Egeyê, fransîyan jî baþûrê rojavayê Kurdistanê (Sûrîye, Entab, Ruha, Mereþ) dagir kirin.
Di 10 tebax 1920ê de di navbera hikumeta Stenbolê û dewletên îtîlafê de li Sevrê peymanek tê
îmzekirin. Li gor xala yekem a vê peymanê Ceyhan, Entab, Ruha, Mêrdîn û Cizîr ji Sûrîyê re dihat
hiþtin.
Li gor xala sêyem jî komîsyonek ji nûnerên îngîlîz, frensî û
îtalî li bajarên rojhilatê Firatê wê sazûmaneke otonom ava bikirana û ger kurdan bixwesta salek
þûnde wê karibûna ji bo serxwebûnê serî li Cemiyeta Neteweyan bixistana. (2)
Di 20 çiriya pêþîn 1921ê de di navbera hikumeta Ankarayê û Fransayê de
peymana Ankarayê hat îmze kirin. Li gor vê peymanê Kurdistana Bakur ji Tirkîyê re, baþûrê rêya
hesin ku ji Îskenderûnê heta xeta Hasekî-Misûl dirêj dibe ji fransîyan re ma. Ji lew re peymana
Lozanê, þêweya hiqûqî ya peymana Sykes-Picotê ye.
Di 1ê çileya
paþîn 1944ê de erebên Sûrîyeyê bi beþdarbûna kurdan li dijraberî fransîyan serxwebûna xwe îlan
kirin û Komara Ereb ya Sûrîyê damezrandin. Erebên ku Sûrîye damezrandin tu statû nedan
kurdan.
Di 1954ê de li du hilbijartina gelhê, nasname û mafê
hevwelatîya 300 hezar kurdan ji destên wan hate girtin û bi satatûya bêwelatî man. Di 5ê çiriya
pêþin 1962yê de dewleta Sûrîyeyê bi bingeha projeya erebkirinê, li ser 375 km axa Kurdistanê
"Kembera Projeya Erebî” pêk anî. Di sala 1974ê de 4500 malbatên ereb li Kurdistanê hatin
bicihkirin. Di encama vê pêvajoyê de 150 hezar kurd ji cih û warên xwe hatin bidûrxistin, bûn
penaber.
Bivan pêkanînan di demografîya Kurdistana Rojava de
wêrankirin û hilweþandinên pir mezin pêk hatin.
Gelhe û
Erdnîgarîya Kurdistana Rojava
Li gor piranîya çavkanîyan gelheya
kurd li Sûrîyeyê di navbeyna % 12-16 ye. (3) Li gor îstatîtîstîkên Enstîtuya Gelheya Sûrîyeyê yên
di 1987ê de hatine rojanekirin gelheya Sûrîyeyê 19 mîlyon û 172 hezar e. Di vê rewþê de
gelheya kurdan li Sûrîyeyê dijî ji 2 mîlyon û 500 hezar heta 3 mîlyon 200 hezarî tê texmînkirin.
Kurd ji destpêka pêvajoya dîroka dewleta Sûrîyeyê vir ve bi
zordestî û sîyaseta cûdaker ve rû bi rû mane, li welatê xwe wek biyanîyan jiyane. Di serî de
mafên perwerde û tendûristî, ji hemû mafên sosyal bêpar mane. Piranîya wan mafên karmendîya
dewletê jî bi dest nexistine.
% 100 petrola Sûrîyeyê û % 60
hilberînên çandînîya Sûrîyeyê li Kurdistanê tê hilberandin. Tê texmîn kirin ku 2,5 mîlyar warîl
danhevîyên (rezerv) petrolê heye. (ntv. 21.11.2011 danerên DYA) Hilberînên çandînîyê teqez di
kontrola dewletê de ye. Bihayê wan dewlet tesbît dike, hilberinê dewlet berhev dike. Li Qamiþlo
û Hesekê sîloyên dexl, li Dêrikê bi sedan bîrên petrolê û li Efrînê bi sedan kargehên zeytûnê
dîmênên aþîkar û vekirî yên vê sazûmana talan û þêlandinê dest niþan dikin.
Kurdistana Rojava di nav sazûmaneke aborî ya kedxwar û talanker de dijî
û perçeyê herî xizan ê Kurdistanê ye.
Kurdistana Rojava beþdarî
hemû serhildanên Kurdistana Baþûr û bakur bûye, piþtgirî daye û di demên tengasîyê de ji bo
kurdên li perçên din dijîn bûye stare û parêzgeh. Di þerê ku li Kurdistana Bakur bi pêþengîya
PKKê dimeþe de 6 000 xortên Kurdistana Rojava jiyana xwe ji dest dane. Tê zanîn ku di nav
refên PDK û YNKyê de jî gelek xortên ji Kurdistana Rojava jiyana xwe ji dest dane.
Li gel vê yekê ji bilî berxwedana li dijî «Projeya Kembera Erebî” ku bi
pêþengîya Osman Sebrî rûdabû û di 2007ê de berxwedana Qamiþloyê neyê hesibandin, li dijî
dewleta Sûrîyeyê serhildanek pêk nehatiye.
Li Kurdistana Rojava
partîyên di rêça sê partîyên mezin (PKK-PDK-YNK) de siyasetê dimeþînin hene. (PDK-S, YNK-S û
PYD) Li gel van partîyan rêxistin û hêzên serbixwe jî hene (Azadî). Hejmara van rêxistinan
digihîje 18yê. Ev partî û rêxistin bi armanca pêkveanîna yekîtîyekê û ji bo bikaribin piþtgirîya
partîyên mezin werbigirin di 12ê tebaxa 2012ê de li Hewlêrê di bin çavdêrîya Mesûd Barzanî de
civîyan û Konseya Bilind a Kurd damezrandin.
Lijne li dû vegera
xwe ya Qamiþloyê li bajar û navçeyên wek Kobanî, Efrîn, Dêrika Hemko û li bi sedan gundan
dawî li serdestîya dewleta Sûrîyeyê anî û rêveberîya xwe damezrand.
Dawîlêanina desthilatîya dewletekê, avakirina desthilatîyeke nû pêwîst
dike. Sîstema navneteweyî ji dervayî vê metodê destûr nade tu rêyeke din. Tu civat bê nav, bê
vîn û bê krîter nikare bijî. Civata navneteweyî jî tehemûla nedîyarîyeke demdirêj nake.
Divê kurd jî li gor pîvanên hiqûqa navneteweyî statûya xwe tesbît bikin û
xwe bidin nasîn. Dewlet di du merheleyê de tên damezrandin. Merheleya yekem rewþa fîîlî ye.
Hêzek serdestîya hêzeke din bi dawî dike. Ji bo Kurdistana Rojava ev qonax temam bûye.
Merheleya duyem jî damezrandina vîneke meþrû û di nav civata navneteweyî de bidestxistina
statûyeke meþrû ye.
Kurdistana Rojava û Pêkhatina Dewleteke
Serbixwe
«Civatên mirovan yên li ser axake diyarkirî -ku jê
re welat tê gotin- dijîn li gor têgeheke serdest û prensîbên hiqûqê di bin sîwaneke desthilatîya
sîyasî de xwe rêxistinî dikin”. Ev rêxistinîbûn dewlet e. Netewe dewlet jî ”modeleke dewletê ku
mirov mafên xwe yên çarenûsîyê di nav sîstem û mezringên politik ên netewî de dest niþan
dike” îfade dike.
Dewlet; bi hêmanên beþerî, fîzîkî û sîyasî tê
tarîfkirin
Hêmana Beþerî- Mirov dikare wek hêmana gel an jî
netewe bi nav bike. Ji civata mirovan a li ser axake diyarkirî bi hev re dijîn û bi nirxên cûrbecûr
bi hev re têkildar e, pêk tê. Ji bo damezrandina dewletekê, sînorê hejmara mirovan tuneye. Li
gor têgihîna modern ji bo pêkhatina hêmana neteweyekê, hebûna vîneke bi hev re jiyanê bes
e.
Di serî de dewletên wek Monaco, Leichistan gelek dewletên
serbixwe ku hejmara gelha wan di bin 50 hezarî de ye, hene. Li gel vê yekê li Sûrîyeyê gelheya
kurdan ku % 12-16 pêk tînin ji 3 mîlyonî zêdetir e.
600 hezar kurdên Sûrîyê li Þamê (bi giranî
li Rukneddîn û Zorava), 600 hezar jî li Helebê dijîn. Heleb hem ji bo mervanîyan hem jî ji bo
eyyubîyan wek navenda avabûnê tê hesibandin. Kurd Helebê wek bajarê xwe dihesibînin. Bakurê
Helebê jî bi temamî kurd e.
Hêmana welat an jî fîzîkî- Welat,
perçeyek ji erdê ku ji alîyê erdnîgarî bi hev ve girêdayî ye û tixûbên wê diyarkirî ye, îfade dike.
Divê dewlet xwedîyê erdekî ku tê zanîn be. Welatê dewletê ji sê beþan pêk tê; welatê bejîyê,
welatê behrê û welatê hewayê.
Ji ber ku nexþeya sîyasî ya
Rojhilatê Navîn ji alîyê îngilîz û fransîyan bi rastekê (cetwel) hatiye xêz kirin, ne li gorî þêweya
demografik e. Hem ji sedema ku emperyalîstan nexþeya sîyasî bi rastekê xêz kirine û hem jî ji
sedema ku Komara Ereb a Sûrîyeyê bi «Projeya Kembera Erebî ” xwestîye bi sîyaseta rûxîn li dijî
gelê kurd jiholêrakirina nijadî bi rê ve bibe, Kurdistana Rojava bûye 3 parçe.
Tixûbê Tirkîyeyê bi Sûrîyeyê re 911 km. ye. Xeta tixûbê ya ku bi piranî
kurd lê dijîn 765 km ye. Kurd li seranserê tixûbê ji 40 heta 130 km yê ber bi hundirê Sûriyê ve
dijîn. Bakurê Kurdistana Rojava bi temamî bi Kurdistana Bakur re, rojhilatê wê jî bi Kurdistana
Baþûr re cîran e.
Li herêma Til Ebyat ku di navbera Serê Kanî û
Kobanîyê de ye bi piranî erebên sunî dijîn. Li herêma Azaz a di navbera Kobanî û Efrînê de ye jî
heman rewþ heye. Ji ber vê yekê Kurdistana Rojava hem ji alîyê erdnîgarî hem jî alîyê
demografîkê ve bûye 3 parçe. Tê texmîn kirin ku gelheya ereb a li Kurdistana Rojava li gel
gelheya kurd ji % 10î zêdetir nîne.
Hêmana serdestîyê- Hêmana
deshilatîya siyasî damezêranerê bingehîn ê dewletê ye. Li ser erdekî diyarkirî di çarçoveya
vîneke bilind de xwe birêxistînkirina koma mirovan e. Têgeha serdestîyê ku li welat ji
desthilatdarîyê cihê, xwe wek çavkanîya hêza yekane îfade dike, ev li derveyî welat tê wateya
serbixwebûyinê.
Wek tê dîtîn li Kurdistana Rojava li pêþîya
bidestxistina statûya serxwebûnê astengên hêmanên beþerî û fizîkî hene. Ramaneke wek «em
vê derê bi dest xin û yekîtîyeke erdnîgarî pêk bînin” wê di hiqûqa navneteweyî de neyê
pejirandin. Hiqûq, maf nade ku bi zorê herêmeke erdnîgarî bê xesbkirin!
Çareserkirina vê pirsgirêkê bi rêya dîplomasî û qanîkirina civata ereb
gengaz e. Di encamê de ev pirsgirêk dikare bi veguhertina civata kurd a li Þamê û erebên li
Kurdistanê têkeve rojevê.
Hiqûqa Navneteweyî û Hiqûqa
Dewletan
Peymanên navneteweyî yên ku Kurdistan parçe kirin û
parve kirin hîn jî di meriyetê de ne. Bi zorê xespkirina welatê kurdan, parçekirin û parvekirina wî,
heta hetayî di statûya kolonîyê de girtina kurd û Kurdistanê, þermeke mirovahîyê ye, rewþeke
ne meþrû ye û wijdanê mirovahîyê birîndar dike.
Hiqûqa dewletan,
îfadeya peymanên navneteweyî ye. Ji ber vê yekê ger di navbera peymanên ku dewletê îmze
kirine û normên hiqûqa navneteweyî jug cognes (rêbaza fermanker) de nakokîyek hebe ew
nederbasbar tê hesibandin. Wek dagirkirina welatekî an jî bazirganîya koleyan.(4)
Têgîna ”Hiqûqa Dewletan” ku tê wateya hiqûqa dewletan a navxweyî. Di
heman demê de ev têgîn tê wateya hiqûqa navxweyî lê divê ne li dijraberî hiqûqa navneteweyî
be. (Makezagon xala 90)
Hiqûqa navneteweyî jî, hiqûqa ji alîyê
dewletan bi gelemperî hatiye pejirandin e. Wekhevî, azadî û serxwebûna dewletan diparêze û
xwedîyê normên wefakarîyê ye û bawerî bi raserîya exleqê re heye.
Peymana bingehîn a sînorê çalakîya peymanên navneteweyî diyar dike
”Peymana Wien a Lihevhtinên Hiqûqî” di 23 gulan 1969ê de hatiye îmzekirin. Li gor xala 53yem
a vê peymanê «peymanên ku bi qaîdeyên fermandar ên bi hiqûqa navneteweyî re li hev nayên
ne derbasbar in ”.
Li gor xala 64em ya heman peymanê ”ger
peymanên ku berê di navbera dewletan de hatibin îmzekirin dijraberî qaîdeyên fermandar ên
hiqûqa navneteweyî bin, peymanên berê betal (îptal) dibin”. (5)
Di
vê rewþê de di serî de Peymana Lozanê, hemû peymanên navneteweyî yên bûne sedema
parçekirin û parvekirina Kurdistanê li gor qaîdeyên wekhevîya hiqûqa navneteweyî ne derbasbar
in û ne meþrû ne.
Tê pejirandin ku bingeha dewleta nûjen di 1648ê
de bi Peymana Wastfelya hatiye avêtin. Li gor vê yekê ”her netewe xwedîyê mafê avakirina
dewleta xwe ye ”.
Çend mînak ji peymanên navneteweyî yên
Tirkîyeyê jî alîgirê wan e:
-Mafê Serhildanê- ji bo ku mirov wek
çareserîya dawîn li dijraberî zilm û zordarîyê serî hilnede, giringîya parastina mafên mirovan bi
serdestîya hiqûqê, (Biryarên Destpêkê yên Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan)
-Armanca Yekîtîya Neteweyan- ”di navbera neteweyan de, têkilîyên dostane
yên li ser bingeha wekhevîya mafên gelan û prensîba dahatûya xwe bi xwe avakirinê danîn û ji
bo parastina aþtîya dinyayê tedbîrên guncan girtin.” (Þertnameya Yekîtîya Neteweyan, xal
1/2)
-Hemû gel xwedîyê mafê çarenûsîya xwe ne- Bi rêya vî mafî,
gel dikarin statûya xwe bi serbestî tayin bikin û geþedanên aborî, civakî û siyasî bi serbestî
bidomînin. (Peymana Navneteweyî ya Mafên Aborî, Civakî , Çandî, xal 1)
-Mafê ku Dîwana Dadê ya Navneteweyî di 22ê tirmeha 2010ê de ji bo
Kosovayê wergirtibû, dikare ji bo Kurdistana Rojava jî bibe mînak. Lijneya Gelemper ya
Neteweyên Yekbûyî serî li Dîwana Dadê ya Navneteweyî daye û xwestîye di derheqê Kosovayê
de biryarek bê wergirtin.
Dîwana Dadê ya Navneteweyî di encama
lêkolînê de biryar daye ku îlankirina serxwebûna Kosovayê li gor normên hiqûqa navneteweyî ye.
”Mafê çarenûsîyê ji alîyê hemû gelan ve dikare bê bi kar anîn.”
”..Dema
di nav dewleteke avakirî de li dijraberî hiqûqa þer hêz bê bi kar anîn, di rewþa binpêkirina
normên hiqûqa navneteweyî de, mafê çarenûsîyê heye ”.
Li dijraberî
ramana Neteweyên Yekbûyî, 6 dewletan dengên red, 78 dewletan dengên pejirînê, 75 dewletan
jî dengên bêlayen dan.
Kurtasîya Ramana Yekitîya
Neteweyan:
”Îlankirina serxwebûnê ya Kosovayê li gor hiqûqa
navneteweyî guncan e. Hiqûqa navneteweyî îlankirina serxwebûnê qedexe nake.”
”Sedemên li dereqanûn ên ji bo îlankirina serxwebûnê tê niþandan, ne
sedema ku îlankirina serxwebûna yekalî ye, lê bikaranîna hêza dereqanûn an jî bi awayekî giran
binpêkirina normên gelemper ên hiqûqa navneteweyî, bi taybetî jî binpêkirina normên fermandar
ên hiqûqa navneteweyî (jus cogens) ne.”
Ji ber ku hêz û erkeke
kiryarê tuneye, normên hiqûqa navneteweyî wek biryarên pend (tawsiye) tê pejirandin. Destûra
bîngehîn a hiqûqa navneteweyî ”dilsozîya bi peymanê û guncanîya bi exleqê” ye. Li gor destûrê
tê pejirandin ku biryarên Dîwana Dadê ya Navneteweyî ji bo her dewletê girêdar e. Amerîkayê jî
biryarên ku Dîwana Dadgeha Navneteweyî li dijî wê wergirtîye, bi cih anîye.
Wekî ku tê ditîn ji bo Kurdistana Rojava li pêþîya îlankirina serxwebûnê li
gor hiqûqa navneteweyî tu asteng tune.
Lê di vîna sîyasî ya kurdî
de kêmasîyên cîdî û kêmasîyên zanyarîyê hene. PYD heta niha bi vegotinên nedîtbar ji daxwaza
”em demokrasîyê dixwazin” wêdetir daxûyanîyeke cîdî û berbiçav venegotîye.
Rêveberê TEW-DEM û endamê Konseya Bilind a Kurd, Þeyxo: ”Erdnîgarîya
kurdên Sûrîyeyê 3 parçe ye. Li ser erdnîgareke ewqas biçûk kurd bûne 3 parçe, di rewþeke wisa
de wê Kurdistaneke çawa ava be? Cedîd ereb e. Dû re Kobanî tê û dû re dîsa herêma ereb
Cerablûs Azaz û dû re Efrîn tê. Mantiq vê yekê napejirîne” dibêje.
Þêyxo vegotina serxwebûnê bêmantiqî dibine, lê ew bi xwe jî ji bo Kurdistana
Rojava tu statûyê pêþniyaz nake!
Mafekî meþrû encax bi parastinê
jiyandar dibe, didome. Ger nûnerên kurd li derveyî vê rastîyê siyasetê bimeþînin wê bi demên
dirêj ji alîyê girseyan neyên pejirandin.
Di Serdema Me de Dewleta
Serbixwe
Di damezirîna dewletê de tiþtê ku dîyarker e, guncanîtîya
li gor normên hevdem e. Polîtîkayên konjonkturî di pêvajoya damezirîna dewletê de ne diyarker
in, bes bandorker in.
Dema hin ramangêr di derheqê Kurdistana
Rojava de van daxûyanîyan vedibêjin ”di serî de Amerîka, tu hêzên mezin yên dinyayê di
derheqê vê çarçoveyê de daxûyanîyek nedaye. Lewre ji bo Kurdistana Rojava lihevhatineke
navneteweyî jî tuneye.”
Li gor qinyata min di warê jihevqetindana
demê de pirsgirêka van ramangeran heye. Halê ku tê jiyan û pêvajoya rewþê ji hev cihê îfade
dike. Di vê deme de Kurdistana Rojava nikare serxwebûnê îlan bike. Mercên vê yekê tuneye. Lê
di nav pêvajoyê de mirov dikare mercên vê yekê pêk bîne û dê bê pêkanîn jî. Geþedan di vê
çarçoveyê de rûdidin.
Pêvajoya kûreyî hevdemeke wisa îfade dike
ku di warê herikîna mal û zanîstîyê de tevgera mirovan tu sînorê nas nake. Taybetmendîya vê
pêvajoyê ya herî dîyarker êdî neman û tunebûna derve ye. Sînor bihurbar, mal û zanistî herikbar,
mirov di nav tevgereke bêtixûb de ye.
Kirdeyên çalakvan ên vê
pêvajoyê þîrketên pirneteweyî, mezringên navneteweyî û tevgerên civata sivîl yên kûreyî ne. Ev
kirde di heman demê de bi wateya klasîk gef li netewe dewletê û serdestîyê dixwin.
Kirde û felsefeya hevdema kûreyî, herikîna mal û tevgera mirov, sînor û
xeta sor nas nake. Pêvajoya kûreyî, li gor rêbaza ewleyî ji herêmê tê bidestxistin, bi dewlet û
rêxistinên wek dewletê re zêdetir hewcedarîya wê heye. Ramana sazûmana kûreyî netewe
dewletan ji holê radike, ramaneke çewt e. Sedema ev ramana çewt tevlihevkirina wesfa dewletê
û diyardeya dewletê ye.
Rewþa Konjonkturî
-Di vê pêvajoya ku zagonên objektîf yên serdema me diafirin, aktoren
pêvajoyê jî þiklekî nû didin dinyayê û ji bo ewleyîya kûreyê biafirînin hewcedarîya enerjîyê
bingeh digirin. Her çiqas nakokî û þer hebin jî bi wateya gelemperî dijberî tune, ahengî heye.
-Ji bo ewlekarîya kûreyê bidestxistina herêmî û ji civatên herêmî re
hîn zêdetir maf û desthelatî dayin, hem hêsan û hem jî bê xetere ye. Van 20 salên dawî, tiþtên
ku li Sovyetê, Balkanan û îro jî li Rojhilatê Navîn diqewimin ev in.
-Kanên enerjîyê bisînor in û li hin herêmên diyarker zêde ne. Dixwazin li van
herêmên ku kanên enerjîyê lê zêde ne astengîyên li pêþîya herikîna malê ji holê rakin.
Ji bo ku mirov têbigihîje siyeseta enerjîyê ya aktorên kureyî çi ye, wê
pêvajoyeke çawa bimeþîne divê mirov wek mînak li Projeya Xeta Borîyê ya Nabucca binêre. Ev
proje daneyên girîng pêþkeþ dike. Lewre 20 salên dawî li gor Peymana Nabuccoyê dê ji komarên
tirkî bi rêya Tirkîyeyê gaza xwezayê biherikandina Ewropayê. Bi vê peymanê serdestiya Rûsya û
Îranê ya li ser kanên enerjîyê dê bihata sînor kirin. Lê reqabeta di navbera aktorên kûreyî li ber
pêþketina vê projeyê bû asteng. Li gor gelek hûrnêran (analîst) bi armanca ku nefta Kurdistana
Baþûr û Rojava biherikînin Deryaya Spî, Projeya Xeta Borî ya Nebucco dê bi organîzekirineke nû
bixin rojevê. Bi vî awayî dê Kurdistana Rojava û Baþûr bikin yek, neft û gaz dê bi vê xeta borîyê
ji xeta Kerkûk, Mûsil, Qamiþlo, Kobanî û Efrînê bigihîje Derya Spî.
Di Rêya Serxwebûnê de Projeyek
Her tiþt di
ramanê de diqede!
Konseya Bilind a Kurdistana Rojava divê xwe
wek yekane sazîya destûrmend û meþrû ya dewleta serbixwe bibine. Ji bo vê yekê temînata 3
partîyên mezin (PKK, PDK, YNK) û temînata serokên partîyan pêwîst e.
A-Projeya Hiqûqê
Projeya hiqûqê, hiqûqa
navneteweyî, hiqûqa dewletan, hiqûqa navxweyî û pirsgirêkên aborî werdigirê nav xwe.
Konseya Bilind a Kurd divê komîsyoneke hiqûqê ya bi xwe ve girêdayî
bidamezrîne. Endamên vê komîsyonê divê ji akademîsyenên li gel kurdî bi kêmasî zimanekî
duyem heta yê sêyem dizanin, pêk were. Di destpêkê de ji bo her beþî hejmareke ji 1-3 bes e.
Ev komîsyon paþê dikarin li jêra xwe komîsyonan pêk bînin û bernameya xebatê amade
bikin.
Projeya hiqûqê, mijarên hiqûqa navneteweyî, hiqûqa
dewletan û hiqûqa zagona bingehîn werdigire nav xwe. Ji bo her beþî divê komîsyonên jêrê bên
ava kirin. Komîsyon li gor mijarên xwe lêkolînan dike. Divê her komîsyon encamên van lêkolînan
li gor mercên Kurdistana Rojava þîrove bike û encamên ku bi dest xistine wek rapor pêþkeþî
Konseya Bilind a Kurd bike. Konseya Bilind a Kurd van agahdarîyan li gor mercên rojane þîrove
dike, encamên polîtîk tespit dike û di vê çarçoveyê de daxuyanîyan vedibêje, xebatên polîtîk û
dîplomatîk dimeþîne.
a-Komisyona Hiqûqa Navneteweyî û Hiqûqa
Dewletan xebatên xwe bi bernameyeke ji alî demê ve hatîye sînorkirin, dimeþîne û raporan
amade dike. Dibe ziman, çav û mêjîyê Konseya Bilind a Kurd.
Komîsyan di wargehên Yekitîya
Neteweyan, Yekitîya Ewropa, Rûsya, Çîn û li dewletên ku pêwîst bê ditîn xebatan dimeþîne. Di
derheqê xebatên pêwistîya wan hebe, Konseya Bilind agahdar dike. Konsey di vê çarçovê de
bernameyeke xebatê amade dike û dikeve nav hewldanan.
b-Hiqûqa Navxweyî
Mafê girseyan heye ku
bizanibin çi maf e çi qedexe ye. Bênormî, tê wateya rapêçkirina vî mafî. Konseya Bilind a Kurd ji
bo ku rê nede tevlihevîyan bi lez û bez komîsyonekê ava dike da ku normên bîngehîn ên civakî
pêk bînin. Divê di demeke pir kin de zagoneke bîngehîn a miweqet bê çêkirin, bi civîneke
berfireh a Konseya Bilind a Kurd pêþenivîsara zagona bingehîn ji bo gengeþîyê tê pêþkêþ kirin,
bi pejirîneke gelemperî dikeve meriyetê. Ev komîsyon di pêvajoyên pêþ de li gor statûya hiqûqî
ya Kurdistana Rojava teksteke zagona bingehîn amade dike û pêþkeþî raya gel dike. Ev xebat li
hundirê welat hizûr û aramîyê temîn dike, di warê siyaset û dîplomasîya navneteweyî de jî
roleke girîng a bawerdayînê dîlîze.
c-Darayî;
Dê dest bê danîn ser mezringe û dezgehên aborî yên di kontrola hikumeta
Sûrîyeyê de ne. Ji bo birêvebirina van mezringeyan û bikaranîna hatinîyên wan dê talîmnameyek
bê amadekirin. Qezenc û hatinîyên van mezringe û dezgehan dê di her rewþê de li cihekî
navendî bê berhevkirin. Dê budçeyên hemî sazî û mezringeyan di vê çarçovê de bê tesbîtkirin.
Hewcedarîyên ku Konseya Bilind pêwîst dibîne li gor rêza xwe sîyaseta aborîyê dîyar dike.
Mijara aramîyê raste rast girêdayîyê darayî ye û nikare bê taloqkirin.
Hewcedarîyên jiyanî ya civakê û sewîyeya jiyanê hêmana bingehên aramîyê ye.
Divê navenda komîsyonan li Kurdistana Rojava be û xebatkarên
komîsyonan jî kesên dildar bin. Encax ev komîsyan dikarin li derveyî welat buroyan vekin.
Xebata van komîsyonan bi demane dê bi Kongreya Neteweyî an jî bi
konferanseke neteweyî re bê yekkirin û ji bo stratejîyeke neteweyî zemîn bê amadekirin.
B-Projeya Parastin
Þer lîstîkeke bi rîsk û
qumareke kujende ye. Ji sedema coþî û tirsa mezin a di nav þer de pêk tê, li ser mirov û civakên
di nav þer de ne, tesîra xêvikîyê çêdibe. Ji ber vê sedemê di bin gefxwarina êrîþê de û ji sedema
refleksên li dijraberê vê êrîþê pirî car rastîyên berbiçav ne objektif, subjektîf têgihîþtin.
Stratejîyên parastinê li gor rewþa camidî (nesnel) û li gor mêzêna hêza
hêzên biçek tê amadekirin. Çewtî û þaþîyeke din a þer jî wek mînaka ”masîyê mezin masîyê
biçûk dixwe” bawerîya di þer de her tim yên bi hêz qezenc dikin e. Lê di rastîyê de hal ev e ku di
þer de her tim hêzên ji alîyê teknîkî û leþkerî bi hêz in, qezenc nakin. Hêzên ji alîyê stratejî,
taktîk û moral ve bi hêz bin, qezenc dikin.
Divê li Kurdistana
Rojava sîyaseta þernekirin û bêpevçûnê were þopandin. Lê divê ji bo pevçûn û þer jî her dem
amade bin.
Di þer dehevkarî, biryardarîya dijmin a êrîþê diþkîne. Ji
ber vê yeke divê gerînendeya Kurdistana Rojava têgeha xwe ya hevkarîyê derxe merheleyeke
stratejîk. Li Sûrîyeyê ermenî, asûrî, elewî, nestûrî û tirkmen hene. El-Qaîde û mislimanên sunî
yên li hêzên mixalif kindar in hene. Divê kurd bi van hêzan re hevkarîyê bikin, li rêya hevkarîyê
bigerin.
Kurdistana Rojava teqez di bin gefxwarina êrîþa rejîma
Baas û mixalefeta Sûrîyeyê de ye, bi gefxwarinên gengaz a Tirkîye û Îranê re jî rûbirû ye. Dema
ku stratejîya parastinê tê pêk anîn divê pozîsyona hêzên êrîþkar ji hev cûda bê
nirxandin.
Di cengê de biserketin an jî têkçûn bûyereke yekser bi
amadeyîyên berî þer û afirînerîya taktîkê ve girêdayî ye. Stratejîyên parastinê bi bingeh girtina
erdnîgar, teknîk, wesf û taybetmendîyên þervanan tên çêkirin.
1-Siyaseta aramî û neþerkirinê ya siyaseta Kurdistana Rojava heta niha
didomîne metodeke rast e. Lê divê ev yeka li gor hin hêman û armanca dahatûyê bigihîje
feraseteke nû. Rejîma Baas ne tenê rejîmeke leþkerî û polîsî ye, di heman demê de sîstemeke
xwedîyê paldankên sosyal e jî. Divê paldankên sosyal yên vê sîstemê bên lêkolînkirin û li gor
van lêkolînan xalên pevçûn û hevkarîyê bên destniþankirin.
11-
Teqez e ku mixelefeta Sûrîyeyê ne dostê kurdan e. Kurdbûna serokê Konseya Netewî ya Sûrîyeyê
Ebdubasit Seyda wek þansekê dikare bê nirxandin. Divê têkilî di vê çarçoveyê de bê pêþvebirin û
rê li ber êrîþên mixelefeta Sûrîyeyê bê girtin. Divê ku ev têkilî û daneberizîn di pêvajoyê de
bigihîje hevkarîyeke stratejîk.
111- Di derheqê Tirkîyeyê de
daxuyanîyên Konseya Bilind a Kurd erênî ne. Ji Tirkîyeyê re dikare ewleyî bê dayîn da ku
Kurdistana Rojava ji bo wan ne gefxwarin e, bi vî awayî dikare rê li ber êrîþên Tirkîyeyê bê
girtin. Lê divê li gel vê yekê bê hesibandin ku Tirkîye her dem dikare êrîþî Kurdistana Rojava
bike û li gor vê rastîyê di qada navneteweyî de xebatên dîplomasîyê bênavber bidomin. Her tiþt
bi demê ve girêdayî ye. Divê kurd têbigihîjin ku qezenckirina demê bidestxistina statûyê
ye.
1V- Rewþa Îranê gelek tevlihev e. Têkilîya ku bi rejîma Baasê
re bê lidarxistin, dê tesîr bi têkilîyên Îranê re jî bike.
V- Herêma
ewleyî ku tê xwestin di bin sîwana Yekitîya Ewropa, Dewletên Yekbûyî yên Amerîka û Yekitîya
Neteweyan de bê avakirin, dikare ji bo kurdan hem bi feyde hem jî bi zerar be. Ji ber vê yekê di
destpêkê de li dij derketin an jî pejirandin helwesteke çewt e. Divê vatinî û erkên leþkerên
herêmên ewleyî bi berfirehî bê nirxandin û li gor vê yekê helwestek bê destniþankirin.
V1- Hemû ev mijarên ku me behsa wan kir têkîlîyên sîyasetê yên bi þer
ve girêdayî îfade dikin. Li dij van rastîyan ger þer were ber derî!
Þer
berberîyek polîtîk e, li ser perçeyek erdê bi alavên þer tê meþandin. Ji ber vê yeke ger kurdên
Kurdistana Rojava mecbûrî þer bibin, divê stratejîyeke wisa biþopînin ku þer ne li ser axa wan, li
ser axa dijmin pêk were.
Divê îstixbarata wan bi hêz be. Divê
dijmin di pêvajoya êrîþê de bê tesbîtkirin, di merheleya amadeyîyê de bê têkbirin û hewesa wan
a êrîþkerîyê bê þkestin.
Di rewþa ku qada þer teng be, erdnîgara
welat, erd û alavên þer girîng dibin. Di rewþên wisa de serdestîya li ser erdê þer û bi çalakî
bikaranîna alavên þer encama cengê tayîn dike.
Ji bilî Efrînê hemû
axa Kurdistana Rojava deþt e. Parastina vê axê li gor þerê gerîla yê klasîk ku bi bingeha
nepenîyê dimeþe gelek dijwar e. Lê bê îmkan jî nîne.
Divê kurd
bêyî ku dem derbas be li ser vî erdî kendan bikolin, kelehan ava bikin û lîtavan pêk bînin. Divê
têgeyên kend, keleh û lîtav bi wateya klasîk neyên fehmkirin. Li gor teknîka þer ya serdema me
wek têgeyên berfireh û nedîtbar bên fehm kirin.
Serdestîya li ser
gelhê encax bi serdestîya li ser erdnîgarê gengaz e, ji ber vê yeke jî stratejî û taktîk serdestîya
erdnîgarê bingeh digire. Serdestîya erdnîgarê jî bi tedbîrên pêþgir pêþ ve diçe. Qesta ji tedbîrên
pêþgir nederbasbûyîna erdnîgarê ye.
(1)
wikipedia.org/wiki/Sykes-Picot_Anlasmasi
(2)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sevr_Antla%C5%9Fmas%4%B1
(3)
(http://eu.kurdistan-post.eu/yazarlar/yetishen/3813-ehmed-ali-dle-sgyleeitgrkge-kurdi-hglyyetie
en.html)
(4) http://web.deu.edu.tr/hukuk/dergiler/dergi8-1/pdf/karakoc4.pdf
(5) http://harvardlawreview.org/issues/122/may09/goldsmith_levinson.pdf
*Hüseyin Turhalli, di sala 1961ê de li navçeya Gêncê ya Çewlikê hatiye
dinê. Perwerdahîya xwe ya seretayî, navîn û bilind li Diyarbekirê qedandiye. Di sala 1991ê de
piþtî revandin û qetilkirina serokê HEPê yê þaxê Amedê Vedat Aydin heman wezîfe hilgirt ser
milên xwe. Piþtî êrîþên kontrayî û pêlên dozên ku dewleta tirk li hember wî vekirin derket
derveyî welêt. Demekê li Kurdistana Rojava û di zindanên wê de ma. Dûre tevlî gêrîllayan bû û
demeke dirêj di nav pratîkê de ma. Du pirtûkên wî û bi sedan makaleyên wî hatine weþandin.
Parêzerî, siyasetvanî û fermandarîya gêrîlla kiriye. Niha li Fransayê dijî.
Wergera ji tirkî: Nedîm Baran
Redaksiyon: Mahmûd
Lewendî
Kurdistan Post
|